Ιστορία και ίδρυση
Η ονομασία της προέρχεται από το γεγονός ότι οι ιδρυτές της πελέκησαν στα αλήθεια με πείσμα τον βράχο «με ξύλινα εργαλεία κατά εντολή της Παναγίας», για να οικοδομήσουν το θαυμαστό μοναστήρι, ίσως ψηλότερα από όλα στα Θεσσαλικά Άγραφα, στα 1.344 μέτρα υψόμετρο. Στη λάξευση αυτού του βράχου οφείλει το όνομα που της έδωσε ο λαός, Παναγία Πελεκητή.
Η Ιερά Μονή ιδρύθηκε τον 16ο αιώνα και είναι αφιερωμένη στην Παναγία. Συνδέθηκε στενά με τον ηγούμενο και θεωρούμενο κτήτορα της οσιομάρτυρα Δαμιανό τον Νέο εκ Ριχόβου ή Ρεχόβου (το σημερινό Αριάχοβο, συνοικισμός της Παλιοκατούνας), ο οποίος ασκήτευε σε κοίλωμα βράχου και μαρτύρησε στη Λάρισα το 1568.
Λόγω της μεγάλης σπουδαιότητας της αναγνωρίστηκε ως σταυροπηγιακή, υπαγόταν δηλαδή απευθείας στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, με σιγίλιο του 1606 που εξέδωσε ο Πατριάρχης Ραφαήλ ο Β’. Με τα προνόμια τα οποία της παραχωρήθηκαν αύξησε την περιουσία της και τους οικονομικούς της πόρους. Τα έσοδα προέρχονταν κυρίως από την αναπτυγμένη κτηνοτροφία. Σε στενή συνεργασία με την ακμάζουσα τότε Καρίτσα, έδινε δουλειά στους κατοίκους της, απασχολώντας τους στα χωράφια και στα κοπάδια.
Διέθετε πλούσια και σπουδαία βιβλιοθήκη, σπουδαία πηγή γνώσης που δεν έμεινε ανεκμετάλλευτη, αφού οι μοναχοί φρόντιζαν για την εκμάθηση και διάδοση των ελληνικών γραμμάτων. Είναι δε βέβαιο από πληροφορίες και επιστολές ότι οι φωτισμένοι διδάσκαλοι του Γένους Ευγένιος Γιαννούλης και ο άξιος μαθητής του, Αναστάσιος Γόρδιος, είχαν άμεση σχέση με το σχολείο που λειτουργούσε στην Πελεκητή και έδειξαν ενδιαφέρον για την πορεία του. Άλλωστε η οδύνη που προκάλεσε στους μοναχούς της Πελεκητής ο θάνατος και των δυο, καταγράφεται σε ενθύμηση στο εξωτερικό τμήμα του νότιου τοίχου του καθολικού της Αναλήψεως.
Σε όλη την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας αποτελούσε κρυσφήγετο αρματολών και κλεφτών, όπως άλλωστε όλες οι μονές της περιοχής. Μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1821 στα Άγραφα πραγματοποιήθηκαν απηνείς διωγμοί, ενώ ολόκληρα χωριά καταστράφηκαν.
Είναι αλήθεια ότι τα τρία σώματα στρατού του πασά της Σκόδρας που «χτένισαν» τα ανυπεράσπιστα εκείνη την εποχή Άγραφα, προξένησαν τεράστιες υλικές καταστροφές που όμοιές τους ουδέποτε είχαν γνωρίσει στην ιστορία τους οι κάτοικοί τους. Τρεις τέτοιες ενθυμήσεις μοναχών μαρτυρούνται σε εκκλησιαστικά βιβλία της μονής (μηναία και οκτώηχο) για την καταστροφή της Καρίτσας, το 1823, από τον περιβόητο Μουσταή πασά της Σκόδρας (Μαχμούτ ή Μουσταφά πασά κατ’ άλλους).
Το 1830 χαράχτηκαν τα νέα σύνορα της Ελλάδας. Τότε η συνοριακή γραμμή περνούσε από το Καριτσιώτικο ρέμα αφήνοντας τα γειτονικά χωριά, τη Μονή, μαζί με τα Θεσσαλικά Άγραφα, στην Τουρκία. Οι κάτοικοι της περιοχής αντέδρασαν και μετακίνησαν τους πασσάλους της οριοθέτησης για να τα περιλάβουν στο ελεύθερο ελληνικό κράτος. Ήταν η μοναδική περίπτωση εξαίρεσης στο Β.Δ 19/12/1833 το οποίο όριζε ότι όσα Μοναστήρια έχουν λιγότερους από 6 μοναχούς έπρεπε να διαλυθούν και η περιουσία τους να διατεθεί υπέρ των εκκλησιών και σχολείων. Τότε 412 από τα 545 μοναστήρια διαλύθηκαν, εκτός της Πελεκητής που είχε την ιδιαιτερότητα να βρίσκεται πάνω στη γραμμή των συνόρων. Στην ιστορία της καταγράφηκε ο σημαντικός της ρόλος στις επαναστάσεις των ετών 1854, 1866 και αυτής του 1878, η οποία μετά από τρία χρόνια κατέληξε στην απελευθέρωση της Θεσσαλίας από τους Τούρκους. Με το Β.Δ 21/3/1939 η μονή έχει κηρυχτεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο.
Το κτιριακό συγκρότημα
Κτισμένη σαν απόρθητο φρούριο με μικρά παράθυρα και πολεμίστρες, εντυπωσιάζει ακόμα περισσότερο τον επισκέπτη καθώς αυτός βαδίζει στην πλακοστρωμένη στοά, ουσιαστικά μέσα στον σπηλαιώδη βράχο, ο οποίος σφιχταγκαλιάζει το μοναστήρι. Είναι ο ίδιος βράχος που πελεκήθηκε και έδεσε αρμονικά με τις καλοδουλεμένες πέτρες των μαστόρων.
Το συγκρότημα περιλαμβάνει δυο ναούς. Ο παλιότερος, της Ανάληψης του Σωτήρα, είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος, με υπερυψωμένο το κεντρικό τμήμα της καμάρας, τυπολογικά μοναδικός. Ο μακαριστός μητροπολίτης Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης μας παραδίδει την πληροφορία ότι σε επίσκεψη του είδε πάνω από την είσοδο του τη χρονολογία 1529.
Παρότι η επιγραφή δεν υπάρχει, η μαρτυρία του θεωρείται αξιόπιστη από τους ειδικούς. Από υπάρχουσα επιγραφή μαθαίνουμε ότι ιστορήθηκε «Εν έτει αχνδ’» (=1654) με συμμετοχή των αγιογραφών Ιωάννη, Νικολάου ιερέα και Ιακώβου ιερομόναχου. Τη δαπάνη κατέλαβε ο άρχοντας Μάνος, γιός του Δημητρίου Μορφέση. Ο ναός είναι κατάγραφος με αξιόλογης τέχνης τοιχογραφίες εκτός από το κάτω τμήμα των τοίχων. Στον ναό της Ανάληψης βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας της Πελεκητής, της Παναγίας των Αγράφων. Ο δεύτερος ναός, της Παναγίας Φανερωμένης, είναι μονόκλιτος αθωνίτικου τύπου και οι τοιχογραφίες έγιναν «Εν έτει αχξζ’» (1667/6) με συμμετοχή δύο ζωγράφων, του Ιακώβου του ιερομόναχου και του γιού του, Δημητρίου, με δαπάνη ευσεβών χριστιανών. Και τους δύο τους έκτισε ο Παχώμιος λίγα χρόνια νωρίτερα από τις ημερομηνίες της ιστόρησης. Συμπτωματική ή όχι, είναι χαρακτηριστική η συνύπαρξη στην ίδια μονή δύο ναών μονόχωρων στην προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα εγκάρσιο κλίτος. Και οι δύο είναι μικροί, αλλά κατάγραφοι και με κατανυκτική ατμόσφαιρα. Διαθέτουν έναν μεταβατικό τόπο τέμπλων συνδυάζοντας απλοϊκά στοιχεία αλλά και έντονα ανάγλυφα με πλούσια γλυπτή διακόσμηση. Τα τέμπλα είναι θαυμάσια χρυσωμένα και αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής πιθανά των αρχών του 17ου αιώνα με εικόνες της ίδιας της εποχής.
Η Ιερά Μονή της Πελεκητής είναι στο σύνολο της ένα πολύπλοκο συγκρότημα με κελιά, διαδρόμους, κρύπτες και μυστικές πόρτες διαφυγής, κτισμένο σε επάλληλα επίπεδα λόγω της μεγάλης κλίσης του εδάφους. Στον χώρο του ισογείου στην είσοδο του ναού της Αναλήψεως βρίσκεται το αρχονταρίκι για την υποδοχή των προσκυνητών, ενώ δίπλα του μια χαμηλή ξύλινη πόρτα οδηγεί στην πίσω αυλή, στα ριζά των θεόρατων γκρίζων βράχων.
Επίσης από το ισόγειο, μια ξύλινη σκάλα οδηγεί στους δυο επάνω ορόφους, όπου υπάρχουν δωμάτια φιλοξενίας επισκεπτών, μικρά κελιά κάτω από την επικλινή στέγη, καθώς και η μεγάλη τράπεζα των μοναχών. Από εκεί, βγαίνει κανείς επάνω από τη μονή και στα πέτρινα καθιστικά για ανάπαυση κάτω από τη δροσερή σκιά των δέντρων και των πελώριων βράχων. Από αυτό το ψηλό σημείο η θέα προς τις δεκάδες ελατοσκέπαστες κορφές είναι εκπληκτική. Από κάτω, στο δεύτερο επίπεδο υπάρχει το παλιό ηγουμενείο και διάφορα παλιά χρηστικά αντικείμενα, αποστακτήρας τσίπουρου, ένα παλιό βαρέλι, ξύλινες κασέλες κ.ά. Έξω από το διάδρομο υπάρχει μυστική καταπακτή που κάποτε χρησίμευε σαν κρυφή έξοδος από τη μονή για τη διάσωση των αγωνιστών που κατέφευγαν εδώ και η οποία οδηγεί σε απόκρημνο και αθέατο σημείο του δάσους. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται ο μικρός φούρνος και κάποια ερμάρια, ενώ στην άκρη μια στενή πέτρινη σκάλα οδηγεί σε χώρους απομόνωσης και περισυλλογής, καθώς και στο μοναχικό κελί που σύμφωνα με την παράδοση λειτουργούσε «κρυφό σχολείο».
Ακόμα πιο κάτω σε ένα τρίτο επίπεδο υπάρχουν και άλλοι αποθηκευτικοί χώροι, κελιά, εσοχές και κρύπτες καθώς και μελισσομάντρι: μια εσωτερική κυψέλη μελισσών κτισμένη στον τοίχο της μονής.
Τα Ιερά Κειμήλια
Παρά τις κλοπές σε καιρούς εγκατάλειψης, η Ιερά Μονή συνεχίζει να αποτελεί αληθινό μουσείο θρησκευτικής κληρονομιάς. Δεν είναι μόνο τα ξυλόγλυπτα τέμπλα, οι τοιχογραφίες και οι εικόνες. Υπάρχουν σπουδαία ιερά ευαγγέλια, πλούτος σπάνιων βιβλίων και χειρογράφων, Άγιο ποτήριο, η λειψανοθήκη του Αγίου Χαραλάμπους, μοναδικά ιερά σκεύη και αντικείμενα. Ξεχωρίζει η παλιά εικόνα της Παναγίας Πελεκητής (1654), η μεταλλική σφραγίδα της μονής (1682), πολύτιμες εικόνες μεταξύ των οποίων δύο του Χριστού [στο τέμπλο της Φανερωμένης (1626) η πρώτη και στο τέμπλο της Αναλήψεως (1651) η δεύτερη], ένα Τυπικό (εκκλησιαστικό βιβλίο) του 1577 και δύο αχρονολόγητοι σταυροί- ένας ξυλόγλυπτος και ένας μεταλλικός.
Πηγή υλικού
Άγγελου Σινάνη, Περιοδικό «Πειραϊκή Εκκλησία», Έτος 22ο, Τεύχος 234, Φεβρουάριος 2012, σ.12-13
Επιλογή υλικού
Αικατερίνη Διαμαντοπούλου
Υπεύθυνη υλικού των Ιστοχώρων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων
Login
Υπενθύμιση κωδικού