Παλαιοχριστιανικά βυζαντινά μνημεία και προσκυνήματα της Λέσβου

Α’ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ

Τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια

Καμία γραπτή μαρτυρία, ούτε από μαρτυρολόγια των πρώτων χριστιανικών χρόνων, ούτε από άλλες πηγές υπάρχει, για την ύπαρξη χριστιανών στη Λέσβο κατά τους τρείς πρώτους αιώνες.

Φως στη σκοτεινή αυτή περίοδο μας δίνει τα λείψανα Κατακόμβης – Μαρτυρίου, που βρίσκεται στο Μακρύ Γυαλό πάνω από το Ναυτικό Όμιλο της Μυτιλήνης. Χρονολογείται από τον Γ’ αι., έχει σχήμα σταυρού και το χρησιμοποιούσαν τα χρόνια των διωγμών για να ενταφιάζουν τους μάρτυρες χριστιανούς. Έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο Μνημείο.

Τελείται πανηγυρικός εσπερινός την Πέμπτη της εβδομάδος των Λεσβίων Αγίων στα πλαίσια του εορτασμού των Αγίων, παρουσία πολλών πιστών.

Παλαιοχριστιανικά Μνημεία

Ακμή του Χριστιανισμού έχουμε από τον Ε’ αι. και εξής.

Αυτό συμπεραίνεται από το πλήθος ερειπίων μεγάλων και μικρών Βασιλικών που υπάρχουν διάσπαρτα σε όλη την έκταση του νησιού.

Οι κυριώτερες από αυτές στη Μητρόπολη Μυτιλήνης είναι οι ακόλουθες:

 Η Βασιλική Της Αγίας Αναστασίας ( Αγίου Ανδρέου) στην Σκάλα της Ερεσού. Σώζονται σημαντικά αρχιτεκτονικά μέλη, τα θεμέλια του ναού, καθώς και τα περισσότερα ψηφιδωτά του δαπέδου. Είναι του Ε’ αι.

Η Βασιλική του Αφεντέλλη στην Ερεσό απέχει ένα περίπου χιλιόμετρο δυτικά της Βασιλικής της Αγ. Αναστασίας ( Αγ. Ανδρέου). Είναι και αυτή του 5ου αι. Υπάρχουν αρκετά αρχ. Μέλη, θωράκια κ.λπ.

Η Βασιλική της Αχλαδερής βρίσκεται στο ομώνυμο αγρόκτημα του κληροδοτήματος Σημαντήρη της Αχλαδερής στο Ν.Α μέρος του Κόλπου Καλλονής κοντά στην αρχαία Πύρρα. Το 1939 έγιναν ανασκαφές και πρόκειται για μεγάλη τρίκλητη Βασιλική.

Η Βασιλική των Λουτρών βρίσκεται στην περιφέρεια της κοινότητας των Λουτρών κοντά στη Χαραμίδα και στο εξωκκλήσι του Ταξιάρχου.

Βυζαντινά Μνημεία

Το Ναϋδριο των Ταξιαρχών στο Κάτω Τρίτος βρίσκεται στην κοινότητα του Κάτω Τρίτους λίγο έξω από το χωριό. Αποτελούσε Καθολικό Βυζαντινής γυναικείας Μονής και υπαγόταν στην ανδρική Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου που βρισκόταν στην ίδια περιφέρεια λίγα χιλιόμετρα πιο μακριά. Διαλύθηκε πριν από το 1600 σύμφωνα με τους Μητροπολιτικούς Κώδικες. Στο εσωτερικό του, έχουν ανακαλυφθεί τρία στρώματα τοιχογραφιών Βυζαντινής τεχνοτροπίας, τα οποία είχαν καλυφθεί από παχύ επίχρισμα κατά την επισκευή του ναού που έγινε μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1867. Το αρχαιότερο στρώμα ανάγεται στους χρόνους της αλώσεως.

 Ο ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου Πύργων Θερμής – Τρουλλωτή είναι γνωστός με το όνομα Τρουλλωτή λόγω του τρούλλου της, είναι βυζαντινός ναός του ΙΕ΄ αι. σταυροειδής με τρούλλο. Στο ναό υπάρχουν λείψανα παλαιών τοιχογραφιών. Είναι ένας από τους παλαιότερους σωζόμενους Βυζαντινούς ναούς του νησιού και διατηρεί την αρχική του μορφή παρ’ όλες τις κατά καιρούς παρεμβάσεις. Αξιόλογο είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο, που αντικατέστησε κάποια εποχή το μαρμάρινο, που όπως συμπεραίνει κανείς υπάρχουν ξυλόγλυπτα τμήματα από άλλα τέμπλα του 17ου αι. Στην εξωτερική τοιχοδομία υπάρχουν ενσωματωμένα ανάγλυφα αρχιτεκτονικά μέλη διαφόρων εποχών.

 Τα Μοναστήρια μας

Η Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου του Υψηλού βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νησιού, υπάγεται στη Μητρόπολη Μυτιλήνης και είναι κτισμένη στην κορυφή του Ορδύμνιου μεταξύ Άντισσας και Σιγρίου. Απέχει 80 χιλιόμετρα από τη Μυτιλήνη.

Ο μοναχικός βίος στη Λέσβο άρχισε να εξαπλώνεται από τις αρχές του Θ’ αι. Κατά τον ΙΓ΄ και ΙΔ΄ αι. καθώς μαρτυρούν Πατριαρχιακά έγγραφα, υπήρχαν πολλά Μοναστήρια. Σήμερα σώζονται σε καλή κατάσταση παρ’ όλες τις επισκευές και παρεμβάσεις ελάχιστα. Μεταξύ αυτών είναι η ιερά μονή Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου του Υψηλού.

Έχει την αρχή της στους Βυζαντινούς χρόνους περί τον 11ο αι. και ανασυστάθηκε κατά τον 16ο αι. Είναι ανδρική και έχει πλούσιο Σκευοφυλάκιο και Βιβλιοθήκη.

Η Ιερά μονή του Αγίου Ραφαήλ  θεμελιώθηκε το 1960 πάνω στα ερείπια παλαιός Βυζαντινής μονής που είχε καταστροφή το 1235 από τους πειρατάς και το 1763 από τους Τούρκους.

Σε αυτό το καταστραμμένο μοναστήρι, αφού το ανακαίνισε, εγκαταστάθηκε ο Άγιος Ραφαήλ με τον Διάκονο Νικόλαο όταν ήλθαν από την Θράκη στη Λέσβο.

Στις 9 Απριλίου 1463 την Τρίτη της Διακαινησίμου μετά από τα φρικτά βασανιστήρια και τον μαρτυρικό θάνατο τους οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά και έκαψαν την μονή. Τα γεγονότα αυτά ξεχάστηκαν και το 1959 με θαυμαστό τρόπο και οράματα ο ίδιος ο άγιος Ραφαήλ φανέρωσε την ιστορία της μονής.

Η μονή υπάγεται στη Μητρόπολη Μυτιλήνης βρίσκεται σε απόσταση 10 χιλιομέτρων από τη Μυτιλήνη στη θέση Καρυές της Θερμής και έχει αστική συγκοινωνία.

Πλήθη πιστών από όλη την Ελλάδα, και όχι μόνον, προσέρχονται να προσκυνήσουν τους τάφους και τα λείψανα των Αγίων.

Διαθέτει ξενώνες στους οποίους φιλοξενούνται δωρεάν οι προσκυνητές, και αρκετές μοναχές με ηγουμένη την Γερόντισσα Ευγενία Κλειδαρά!

Η Ιερά Μονή Ταξιαρχών Πιθαρίου  είναι στο νοτιοδυτικό τμήμα της Λέσβου και ανήκει όπως και η Ιερά μονή Υψηλού στη Μητρόπολη Μυτιλήνης. Βρίσκεται σε απόσταση 90 περίπου χιλιομέτρων από την πόλη της Μυτιλήνης και 5 περίπου χιλιόμετρα από την Ερεσό σε μια επιβλητική κοιλάδα που το μεγαλύτερο τμήμα της σήμερα μετά την κατασκευή φράγματος την τελευταία δεκαετία, έχει μετατραπή σε μια ωραιότατη λίμνη.

Ιδρύθηκε τον 16ον αι. Την δεκαετία του 1970 στη μονή λειτούργησε το Σωφρονιστήριο Κληρικών της Εκκλησίας της Ελλάδος και λειτούργησε περίπου μια δεκαετία.

Σήμερα έχει ανακαινισθεί πλήρως και έχει λάβει επιβλητική μορφή. Είναι ανδρώα και έχει δύο μοναχούς. Στα ανακαινισμένα κελλιά της είναι δυνατή η φιλοξενία προσκυνητών.

Η Ιερά Μονή Παναγίας Δαμανδρίου βρίσκεται στην περιοχή του Πολιχνίτου και απέχει 5 περίπου χιλ. από αυτόν. Το καθολικό της τιμάται επ’ ονόματι της Παναγίας. Το Δαμάνδρι κατά τα βυζαντινά χρόνια ήταν χωριό, που τα ερείπια του βρίσκονται διασπαρμένα γύρω από το μοναστήρι. Στο παλαιό Κώδικα της Μητρόπολης Μυτιλήνης κατά τα έτη 1567-1652 το Δαμάνδρι αναφέρεται σαν χωριό. Μετά τη διάλυση του χωριού έγινε στη θέση αυτή μοναστήρι με καθολικό την ενοριακή εκκλησία της Παναγίας. Σε Σουλτανικό έγγραφο του 1806 μεταξύ άλλων Μονών αναφέρεται και η μονή της Παναγίας.

Περί το μέσον του 19ου αι. λόγω ελλείψεως μοναχών ερημώνεται και διαλύεται.

Από το 1958 μέχρι το 1980 αφού ανοικοδομήθηκαν οι πτέρυγες της παλαιάς μονής λειτούργησε σαν Γηροκομείο για ηλικιωμένους της γύρω περιοχής του Πολιχνίτου. Σήμερα έχει γίνει ανασύσταση της μονής Παναγίας Δαμανδρίου και μονάζουν τρεις Μοναχοί.

Ο ναός είναι μόκλιτη Βασιλική του 17ου αι.

Αξιόλογα στο καθολικό είναι. Το Ξυλόγλυπτο τέμπλο που αποτελείται από τμήματα παλαιών τέμπλων, έχει ωραιότατα διάτρητα σκαλίσματα και είναι του 18 ου. αι.

Τέλος αξιόλογες είναι οι τοιχογραφίες που καλύπτουν όλη την επιφάνεια του κυρίως ναός και του νάρθηκα και χρονολογούνται ως έργα του 16ου, 17ου και 18ου αι.

Προσκυνήματα

Ο Άγιος Θεόδωρος ο Βυζάντιος γεννήθηκε το 1774 στο Νεοχώρι του Βυζαντίου. Μαρτύρησε στη Μυτιλήνη την 17^η Φεβρουαρίου του 1795. Ετάφη στο ναό της Παναγίας Χρυσομαλλούσας και κατά την ανακομιδή του λειψάνου του βρέθηκε ακέραιο και το έκρυψαν στην κρύπτη του Μητροπολιτικού ναού. Το 1832 έπεσε επιδημία πανώλης στη Μυτιλήνη και οι κάτοικοι πέθαιναν. Τότε ο άγιος φανερώθηκε και έδωσε εντολή να βγάλουν το λείψανο του και να το περιφέρουν γύρω από το ναό. Τούτο έγινε με την άδεια των τούρκικων αρχών και οι θάνατοι σταμάτησαν από την ώρα αυτή. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε θαύμα και από τους χριστιανούς και από τους τούρκους και από το λείψανο του Αγίου μένει στο χώρο που βρίσκεται μέχρι σήμερα στο Μητροπολιτικό ναό Μυτιλήνης.

Την 17^ην Φεβρουαρίου τιμάται η μνήμη του και την Δ’ Κυριακή μετά το Πάσχα, του Παραλύτου λειτανεύεται το λείψανο του στη πόλη της Μυτιλήνης, σε ανάμνηση του θαύματος. Στις γιορτές αυτές προσέρχονται πλήθη κόσμου από όλη τη Λέσβο.

Η Παναγία στην Αγιάσο

Η Αγιάσος απέχει από τη Μυτιλήνη 15 χιλιόμετρα και βρίσκεται στις πλαγές του λεσβιακού Ολύμπου.

            Η ιστορία του Προσκυνήματος αρχίζει από τους Βυζαντινούς χρόνους, όταν ο ιερομόναχος Αγάθωνας ο Εφέσιος κατά τους χρόνους της εικονομαχίας έφερε στον τόπο αυτό προς φύλαξη την ιστορική εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας, έργο του Ευαγγελιστού Λουκά, μαζί με άλλα κειμήλια.

            Η μικρή σκήτη που έκτισε τότε, μετά το τέλος της εικονομαχίας, έγινε μεγαλοπρεπής ναός με το όνομα Αγία Σιών, όπου τοποθετήθηκε ι ιερή εικόνα.

            Ο πρώτος ναός που ήταν Καθολικό της μονής κτίστηκε το 1170. Ο ναός τούτος έζησε, μετά από πολλές επισκευές 636 χρόνια. Το 1738 διαλύθηκε η μονή και το Καθολικό της έγινε ενοριακός ναός στον γύρω από αυτόν οικισμό με το όνομα Αγία Σιών, σημερινή Αγιάσος. Το 1806 λόγω φοράς κατεδαφίστηκε και ξανακτίστηκε μεγαλύτερος και λαμπρότερος. Το 1812 καταστράφηκε από πυρκαγιά και το 1815 επι Μητροπολίτου Καλλινίκου ξανακτίστηκε εκ θεμελίων ο σημερινός ναός, τρίκλητη Βασιλική Λεσβιακού τύπου, διαστάσεων 32,20 Χ 26,20 μ.

            Το Προσκύνημα γιορτάζει την 15^η Αυγούστου την Κοίμηση της Θεοτόκου. Οι θρησκευτικές εκδηλώσεις προς τιμήν της Θεοτόκου αρχίζουν την 1^η Αυγούστου με τις Παρακλήσεις της Παναγίας, την 15^η γίνεται η πανηγυρική Λειτουργία και η λειτάνευση της εικόνας της Παναγίας έργο του Ευαγγελιστού Λουκά.

Οι πανηγυρικές εκδηλώσεις συνεχίζονται και μετά την 15^η Αυγούστου και τελειώνουν την 14^ην Σεπτεμβρίου.

Πλήθη πιστών προσέρχονται για να προσκυνήσουν τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.

Η Αγία Μαρία η Μαγδαληνή στη Σκόπελο

Ο ναός της Αγίας βρίσκεται στην ενορία Σκοπέλου της Γέρας και απέχει 25 χιλιόμετρα από τη Μυτιλήνη. Ο λαός της Γεράς και γενικά της Λέσβου ευλαβείται ιδιαίτερα το πρόσωπο Μυροφόρου Μαρίας της Μαγδαληνής. Κάτω από το δάπεδο και της αυλής της εκκλησίας έχουν ανοιχθεί στοές- λαγούμια, στην προσπάθεια των πιστών να βρουν εικόνα της Αγίας που η ίδια τους οδηγούσε.

Η αγία τιμάται την 22^α Ιουλίου με πανηγυρική Θεία Λειτουργία, αλλά και με λαϊκό γλέντι μέχρι το πρωί στα κέντρα του Σκοπέλου κάτω από τα αιωνόβια πλατάνια.

 Ο Άγιος Ανδρέας Κρήτης

Ένας από τους μεγάλους υμνογράφους της εκκλησίας μας. Δεν είναι Λέσβιος, αλλά τάφηκε στην Ερεσό όταν σε ταξίδι προς την Κωνσταντινούπολη πέθανε το 740 μ.Χ. Γεννήθηκε στη Δαμασκό, βρέθηκε στα Ιεροσόλυμα και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια χειροτονήθηκε επίσκοπος Κρήτης. Είναι ο συγγραφέας του Μεγάλου Κανόνα. Ο τάφος του βρίσκεται στη Σκάλα της Ερεσού στο ανατολικό μέρος της μεγάλης Βασιλικής. Η μνήμη του γιορτάζεται την 4^ην Ιουλίου στο ναό της Σκάλας Ερεσού που είναι κτισμένος προς τιμή του.

 Ο Άγιος Γρηγόριος επίσκοπος Άσσου

Ο Άγιος Γρηγόριος ήταν γεραγώτης και καταγόταν από την κομώπολη της Ακόρνης, τη σημερινή Κουρκούρτα περιοχή λίγο πριν πάμε στο Πέραμα. Σήμερα δεν υπάρχει ο οικισμός αυτός, παρά μόνο ο ναός του που είναι του Αγίου Γεωργίου.

Ο Άγιος Γρηγόριος έγινε επίσκοπος Άσσου, επισκοπή στην απέναντι ακτή κοντά στην αρχαία Τροία. Παραιτήθηκε από την επισκοπή του και ήρθε στη Μυτιλήνη όπου στη θέση Λευκοπέδι που σήμερα λέγεται Άγιος Γρηγόριος της περιφέρειας Σκοπέλου Γέρας έκτισε το μοναστήρι του προς τιμήν της Παναγίας και εκεί εμόνασε. Το 1150 σε μεγάλη ηλικία πέθανε και τάφηκε κοντά στη μονή. Στο τάφο του βγήκε αγίασμα και το σκήνωμα του το έθαψαν σε άλλο τάφο στη μονή. Σήμερα τα οστά του φυλλάσονται στον ιερό ναό Αγίου Γεωργίου Σκολέλου.

Λίγο πιο πέρα από τη μονή υπάρχει το σπήλαιο όπου ο Άγιος ακήτευσε.

Οι κάτοικοι της Γέρας και του Πλωμαρίου τιμούν ιδιαίτερα τη μνήμη του την 10^ην  Ιουλίου και προσέρχονται σε αυτή. Ο δρόμος είναι άσφαλτος κατά το μεγαλύτερο τμήμα του και είναι ο δρόμος που αρχίζει από το δρόμο Γέρας- Πλωμαρίου που οδηγεί προς το Τάρτι. Απέχει περίπου πέντε χιλιόμετρα από τον Δήμο Παπάδου.

Δοθείσης ευκαιρίας, σε μεγάλες εορτές και κάτω από τα αιωνόβια πλατάνια μετά τη Λειτουργία γίνεται λαϊκό γλέντι.

Γραφικά εκκλησάκια

Το εκκλησάκι του Αγίου Ερμογένη

Βρίσκεται έξω από τον κόλπο της Γέρας Ν.Α. και υπάγεται στην ενορία των Λουτρών. Είναι κτισμένο πάνω από τη θάλασσα και κυριολεκτικά φαίνεται να είναι κρεμασμένο με θέα το ανοιχτό πέλαγος του Αιγαίου. Έχει ωραία αμμουδερή παραλία καθώς και κέντρο για φαγητό. Δρόμος που οδηγεί στο εξωκκλήσι υπάρχει ασφαλτοτρωμένος από την Μυτιλήνη μέσω Χαραμίδας και από Μυτιλήνη μέσω Λουτρών.

Το εκκλησάκι του Αγίου Ισιδώρου στο ομώνυμο νησάκι

Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι στο μικρό αυτό νησάκι, που βρίσκεται στο κόλπο της Γέρας απέναντι από το Πέραμα και σε μικρή απόσταση βόρεια της Κουντουρουδιάς, υπήρχε Βυζαντινό μοναστηράκι, πράγμα το οποίο μαρτυρείται από τα υπάρχοντα στο μικρό εκκλησάκι του Αγίου Ισιδώρου που υπάρχει πάνω σε αυτό, Βυζαντινά αρχιτεκτονικά μέλη, κίονες, δεξαμενή νερού και τάφοι προφανώς των μοναχών. Στο βυζαντινό αυτό μοναστήρι, κατά τους χρόνους της εικονομαχίας τον Θ’ αι. είχε εξοριστεί ο Συμεών ο Λέσβιος στυλίτης ένας από τους τρείς λέσβιους αυταδέλφους Δαβίδ. Γεώργιος και Συμεών από τη Μυτιλήνη.

Το μοναστήρι των Αριστών

Βρισκόταν σε ένα άλλο μικρό νησάκι του κόλπου Γέρας που είναι κοντά στο στόμιο του κόλπου απέναντι από τον οικισμό Πύργων Περάματος. Το μοναστήρι αυτό αναφέρεται σε πατριαρχικό γράμμα του 1246. Στη νησίδα σήμερα διακρίνονται τα θεμέλια τρικόγχου ναού της μονής καθώς και παλαιά τοιχοποιία μέσα στη θάλασσα. Τι νησί σήμερα έχει μικρύνει κατά πολύ λόγω της διάβρωσης της θάλασσας.

Το εκκλησάκι του Αγίου Θεράποντα

Βρίσκεται στο Β.Δ. τμήμα του κόλπου της Γέρας στη διασταύρωση των δρόμων Γέρας- Περάματος στην περιοχή Κάτω Τρίτους. Είναι κτισμένο σχεδόν μέσα στη θάλασσα πάνω σε θεμέλια παλαιού άγνωστου κτίσματος, όπως μαρτυρείται από την υποθαλάσσια τοιχοποιία. Είναι πολύ γραφικό.

Παλιές ενοριακές εκκλησίες της πόλης της Μυτιλήνης

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου (Μητροπολιτικός ναός)

Σταυροειδής Τρουλλαία Βασιλική διαστάσεων 27Χ12Χ10 μ. Παλαιά εκκλησία. Στον Α’ παλαιό Κώδικα της Μητροπόλεως γράφεται ότι ανακαινίσθη κατά τα έτη 1706-1707. Ασφαλώς είχε κτισθή πολύ πιο μπροστά κατά 17^ο αι.

Τιμάται επ’ ονόματι του Αγίου Αθανασίου και είναι γνωστός σαν Άγιος Θεόδωρος γιατί φιλοξενεί το σκήνωμα του Αγίου Θεοδώρου του Βυζαντίου Πολιούχου της Λέσβου. Αξιόλογα είναι τα ξυλόγλυπτα της που χρονολογούνται από τις αρχές του 18^ου αι. Άξιο λόγου επίσης είναι και το κωδωνοστάσιο της που είναι Γοτθικού ρυθμού.

Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων

Έχει την αρχή του βυζαντινούς χρόνους. Ο σημερινός ναός κτίστηκε το 1795 για να αντικαταστήση τον παλαιό που κάηκε από πυρκαϊά. Τρίκλιτος Βασιλική και σύμφωνα με την παράδοση ήταν Μητροπολίτικος ναός.

Έχει πολλά εντοιχισμένα παλαιοχριστιανικά και ελληνιστικής περιόδου αρχιτεκτονικά μέλη στην τοιχοποιϊα του. Έχει ξυλόγλυπτη επίπλωση του 1813.

Βρίσκεται δίπλα από το Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Αθανασίου σε απόσταση 50 περίπου μέτρων.

 Ο ναός του Αγίου Συμεών του Στυλίτου

Ο σημερινός ναός κτίστηκε το 1885 σε αντικατάσταση παλαιού που ήταν μικρότερος και ετοιμόρροπος λόγω των καταστρεπτικών σεισμών του 1867. Υπάρχουν δείγματα αρχιτεκτονικών μελών σύμφωνα με τα οποία υπήρχε ειδωλολατρικός ναός μεγάλων διαστάσεων. Ο ρυθμός του είναι Σταυρική Τρίκλιτη Βασιλική με τρούλλο χωρίς τύμπανο. Στο ναό υπάρχουν τα ξυλόγλυπτα του προηγουμένου ναού, τέμπλο, Αγία Τράπεζα, Αρχιερατικός θρόνος, άμβωνας, προσκυνητάρια, κουβούκλιο επιταφίου και άλλα.

Τα ξυλόγλυπτα είναι αρχών του 18^ου αι.

Ο ναός βρίσκεται σε μικρή απόσταση δυτικά από το Μητροπολιτικό ναό στην κεντρική αγορά.

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου

Η κτητορική επιγραφή που βρίσκεται στο υπέρθυρο της κύριας εισόδου, αναφέρει ότι ο ναός ανηγέρθη το 1792 σε αντικατάσταση παλαιού ναού. Ο ρυθμός του είναι τρίκλιτη Βασιλική. Ο ναός έχει ωραίο παλαιό και ανάγλυφο μαρμάρινο τέμπλο και μαρμάρινο επίσης άμβωνα της ίδιας τέχνης και εποχής με το τέμπλο. Βρίσκεται και αυτός κοντά στο Μητροπολιτικό ναό Β.Δ. και στην αγορά.

Ο ναός του Αγίου Θεράποντα

Ο μεγαλύτερος ναός της Μητροπόλεως μας. Είναι επιβλητικός και δεσπόζει στην πόλη μας. Κτίστηκε κατά το διάστημα 1850-1935. Ο ρυθμός είναι Βυζαντινός εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλλου. Κτίστηκε στο χώρο όπου υπήρχε μικρός ναός του Αγίου που εξυπηρετούσε τις ανάγκες των ασθενών του εκεί ευρισκομένου νοσοκομείου, το Ξενοδοχιό. Ο μικρός αυτός ναός είχε κτισθή πάνω σε ερείπια ειδωλολατρικού ναού του Απόλλωνα, αρχιτεκτονικά μέλη του οποίου υπάρχουν και σήμερα στην αυλή του ναού καθώς και στη μη προσβάσιμη κρύπτη του ναού κάτω από το δάπεδο του. Βρίσκεται στην αρχή της αγοράς και είναι ευδιάκριτος λόγω του όγκου του. Είναι επιπλωμένος με ξυλόγλυπτα του περασμένου αιώνα 1915 και είναι έργα του Μυτιληνιού Ξυλογλύπτου Δημητρίου Κόβολα, επικρατεί το Μπαρόκ και δεν έχουν καμιά σχέση με τα παλαιά ξυλόγλυπτα. Μέσα στο κυρίως ναό φιλοξενείται και η μαρμάρινη λάρνακα με το λείψανο του μητροπολίτου Ουγγροβλαχίας Ιγνατίου που προσέφερε πολλά στον αγώνα της απελευθέρωσης της Ελλάδας από τους Τούρκους.

Ο ναός του Αγίου Νικολάου Μυτιλήνης

Ο ναός του Αγίου Νικολάου είναι στη Επάνω Σκάλα στο παλαιό λιμάνι της Μυτιλήνης. Είναι ενοριακός ναός του παλαιού συνοικισμού της Επάνω Σκάλας.

Ήταν Τζαμί, το Βίγλα Τζαμί, και μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών κατά την μικρασιατική καταστροφή μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία μετά τις απαραίτητες μετατροπές, διατηρόντας την όλη του εξωτερική τοιχοποιϊα. Σύμφωνα με τον Σ.Χαριτωνίδη πλησίον του ναού σε παρακείμενο οικόπεδο ευρέθησαν παλαιοχριστιανικά αρχιτεκτονικά μέλη από παλαιοχριστιανικά Βασιλική που πιθανώς βρισκόταν εκεί. Και συμπληρώνει ο Σ. Χαριτωνίδης «Οπωσδήποτε εκκλησία του Αγίου Νικολάου υφίστατο εις την περιοχήν ταύτην από της εποχής των Γατελούζων τουλάχιστον, ως σαφώς καταφαίνεται από την εξιστόρησιν της πολιορκίας και της αλώσεως της Μυτιλήνης υπό των Τούρκων, την περιεχομένην εις την προς τον Πάπαν επιστολήν του Χίου επισκόπου Λεορνάδου» (Αρχαιολ. Δελτίον, τόμος 23 1968).

Ο ναός Ζωοδόχου Πηγής Βρίσας

Μεγάλη εκκλησία με ρυθμό Βασιλικής Λεσβιακού τύπου. Κτίστηκε το 1803 σε αντικατάσταση παλαιάς μικρότερης εκκλησίας.

Από τα ωραιότερα τέμπλα της Μητροπόλεως μας. Έχει πλουσιότατο διάκοσμο από συνθέσεις και παραστάσεις της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, με πλούσια παρουσία της τέχνης Μπαρόκ. Κατασκευάστηκε το 1816 καθώς μαρτυρείται από επιγραφή που υπάρχει στον τρίτο κίονα αριστερά της ωραίας πύλης.

Ο ναός Μεταμορφώσεως Μεγαλοχωρίου

Ναός μεγάλων διαστάσεων του 1767 ρυθμού Τρικλίτου Βασιλικής. Τα ξυλόγλυπτα που καταστευάστηκαν από Χίο τεχνίτη το 1768.

 Β’ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΗΘΥΜΝΗΣ

Παλαιοχριστιανικά Μνημεία

Πρώτος επίσκοπος Μηθύμνης αναφέρεται ο Χριστόδωρος περί το 520. Ονόματα προηγουμένων επισκόπων, που ασφαλώς υπήρχαν, δεν αναφέρονται. Η επισκοπή της Μηθύμνης αναφέρεται από τον Ε. αι. μεταξύ των 33 αυτοκεφάλων Αρχιεπισκοπών. Ο χριστιανισμός είχε διαδοθεί ήδη πολύ πιο μπροστά στη Λέσβο και κατά τον 5^ο αι. παρατηρούμε ακμή του Χριστιανισμού. Αυτό μαρτυρούν οι πολλές Βασιλικές που κτίζονται την εποχή εκείνη και στις δυο Μητροπόλεις του νησιού, τις οποίες έχει ερευνήσει και περιγράψει ο Σ. Χαριτωνίδης.

Οι κυριώτερες Βασιλικές στη Μητρόπολη Μηθύμνης είναι:

Βασιλική των Μέσων

Βρίσκεται στην περιοχή των Μεσών κοντά στην Καλλονή όπου υπάρχουν ερείπια υστεροκλασικού ναού των Μέσων που πάνω σε αυτά είχε ανεγερθή ευμεγέθης Βασιλική και διακρίνεται λείψανα της αψίδας και σώζωνται αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη.

Βασιλική Υψηλομετώπου

Βρίσκεται στις νότιες πλευρές του Λεπέτυμνου και λεπτομέρειες έχουν δημοσιευθή από το Ορλάνδο Α.Δ 12 1929 4-28. Στα ερείπια στο ανατολικό τμήμα έχει κτισθή παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου. Σώζονται τμήματα ψηφιδωτών. Χρονολογείται δεύτερο μισό του 6^ου αι.

Βασιλική Χαλινάδου

Τα ερείπια της Βασιλικής Χαλινάδου βρίσκονται σε δασώδη περιοχή μεταξύ Κώμης, Νέων Κυδωνιών και Μανδαμάδου και χρονολογείται κατά το Β’ μισό του 6^ου αι.

Βυζαντινά Μνημεία

Άγιος Στέφανος Μανδαμάδου

Βρίσκεται στη θέση «Παλιός» στην παραλία του Μανταμάδου και είναι Σταυροειδής εγγεγραμμένος τρουλαίος ναός. Ο τρούλος του έχει καταπέσει και έχει σκεπαστεί με σκεπή επίπεδη. Υπάρχουν λείψανα τοιχογραφιών. Είναι κτίσμα των αρχών του 13^ου αι.

Ο ναός του Αγίου Νικολάου Πέτρας

Βρίσκεται στην Πέτρα και είναι κτίσμα του 17 ου αι. και ο ρυθμός του είναι Μονόκλιτος Βασιλική. Έχει επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο και Αρχιερατικό Θρόνο. Αξιόλογες είναι οι αγιογραφίες του 17^ου αι.

 Τα Μοναστήρια μας

Η Ιερά Μονή Λειμώνος

Βρίσκεται στο κέντρο του νησιού ΒΔ της Καλλονής μερικά χιλιόμετρα από αυτή. Είναι μεγάλη και επιβλητική και κτίστηκε το 1526 από τον Ιγνάτιο τον Αγαλιανό, σε χώρο που υπήρχε, πριν την άλωση, βυζαντινό μοναστήρι, αφιερώθηκε στον Ταξιάρχη Μιχαήλ και καθιερώθηκε σαν Σταυροπηγιακό. Το 1795 επεσκευάσθηκε και έτσι βρίσκεται στις μέρες μας. Η μονή Λειμώνος τους τελευταίους πέντε αιώνες έχει διαδραματίσει σημαντικό πνευματικό και εκπαιδευτικό ρόλο με την Λειμωνίαδα Σχολή κατά τους χρόνους της δουλειάς και έπαιξε ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της Λέσβου. Το Καθολικό της μονής είναι ευρύχωρο και ολόκληρο διακοσμημένο με αγιογραφίες που στο ιερό Βήμα ανακαλύφθησαν σε δυο στρώματα. Αξιόλογο είναι το Τέμπλο του ναού ξυλόγλυπτο και επίχρυσο.

Στη μονή υπάρχει πλούσια βιβλιοθήκη με βιβλία που χρονολογούνται από το 1502 μέχρι των ημερών μας. Λειτουργούν επίσης Μουσεία Εκκλησιαστικής και Λαϊκής τέχνης όπου υπάρχουν χειρόγραφα και αρχίζουν από τον 9^ο. αι., Πατριαρχικά σιγίλλια, Φιρμάνια κ.α.

Λειτουργεί επίσης και γεωλογικό Μουσείο πετρωμάτων της Λέσβου.

Η Ιερά Μονή Μυρσινιώτισας

Βρίσκεται τρία περίπου χιλιόμετρα από την Καλλονή, βόρεια από το χωριό Δάφια και απέναντι από τη Μονή Λειμώνος. Κτίστηκε το 1523 πάνω σε ερείπια παλαιότερης Μονής από τον Άγιο Ιγνάτιο τον Αγαλιανό. Το 1826 κάϊκε το μεγαλύτερο μέρος της Μονής. Το 1915 άλλη πυρκαγιά έκαψε όχι μόνο και τα κελλιά αλλά και το ναό, καθώς και το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο  του. Σώθηκε μόνο το εικόνισμα της Παναγιάς. Τι 1917 ξανακτίστηκε ο ναός και τα άλλα κτίσματα της Μονής, τα οποία υπάρχουν μέχρι σήμερα. Μαζί με την Μονή του Λειμώνος προσέφεραν πολλά κατά τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Η Μονή είναι γυναικεία.

Στη Μονή αυτή βρίσκεται και ο Τάφος του κτήτορος Αγίου Ιγνατίου.

Η Ιερά Μονή της Περιβολής

Η Μονή της Περιβολής βρίσκεται λίγο πριν φθάσουμε στη Άντισα κάτω από το δημόσιο δρόμο, κοντά στον ποταμό Βούλγαρη. Είναι γυναικεία Μονή είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου. Το Καθολικό της είναι κτίμα χαμηλού ύψους ρυθμού Βασιλικής με αξιόλογες αγιογραφίες της εποχής των Γατελούζων 1355-1462 βυζαντινής τεχνοτροπίας. Το τέμπλο της είναι ξυλόγλυπτο με ωραιότατες βυζαντινές εικόνες.

 Προσκυνήματα

Ο ναός του Ταξιάρχου Μανταμάδου

Ο ναός του Ταξιάρχου βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το χωριό. Ο πρώτος ναός κτίστηκε περί το 1700 και ήταν καθολικό ανδρικού Μοναστηριού. Το 1879 ανοικοδομήθηκε εκ βάθρων. Είναι ευρύχωρος και μεγάλος, ο ρυθμός του είναι Τρίκλητος Βασιλική και είναι διακοσμημένος με γύψινες κατασκευές και κοσμηματογραφημένος με στάμπες και πολυσταύρια. Το τέμπλο του ναού είναι μαρμάρινο και δεξιά «τω εισερχομένω» στην Ωραία Πύλη βρίσκεται το Προσκυνητάρι στο οποίο είναι η μεγάλων διαστάσεων ανάγλυφη εικόνα του Ταξιάρχου. Σύμφωνα με την παράδοση την ανάγλυφη εικόνα του Ταξιάρχου. Σύμφωνα με την παράδοση την ανάγλυφη εικόνα αυτή την κατασκεύασε ο μοναχός που σώθηκε από τη σφαγή από τους Σαρακηνούς στη σκεπή του ναού που είχε καταφύγει όταν είδε τον Αρχάγγελο να εκδιώκη τους Σαρακηνούς. Την κατασκεύασε από αίμα των μαρτύρων μοναχών και χώμα. Ο Ταξιάρχης τιμάται ιδιαίτερα στη Λέσβο και θεωρείται προστάτης της. Πλήθος προσκυνητών προσέρχονται όλο το χρόνο και από την υπόλοιπη Ελλάδα αλλά και από το εξωτερικό. Ο ναός πανηγυρίζει την 8^η Νοεμβρίου, ημέρα των Ταξιαρχών, αλλά κυρίως την Κυριακή των Μυροφόρων που είναι και η επέτειος των εγκαινίων του ναού.

Ο ναός Παναγίας Γλυκοφιλούσης στην Πέτρα

Βρίσκεται στο κέντρο του χωριού Πέτρα της επαρχίας Μηθύμνης κτισμένος πάνω σε βράχο ύψους 40μ., στον οποίο ανεβαίνει κανείς από τα 114 σκαλιά που είναι λαυξεμένα από βράχο. Κατά την παράδοση στην κορυφή του βράχου υπήρχε απόρθητο φρούριο των Γατελούζων και μέσα σε αυτό υπήρχε μικρό εκκλησάκι της Παναγιάς. Το 1609 κτίστηκε μεγαλύτερη εκκλησία και το 1865 έγινε η ανακαίνιση του ναού που υπάρχει μέχρι σήμερα. Η παράδοση μας λέει ότι ήταν γυναικείο Μοναστήρι, πράγμα που μαρτυρούν και τα κελλιά που είναι κτισμένα γύρω από το ναό.

Είναι ρυθμού Τρίκλιτης Βασιλικής έχει τέμπλο ξυλόγλυπτο και ζωγραφισμένο. Στο ναό φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Γλυκοφιλλούσης.

Γραφικά εκκλησάκια

Παναγία η Γοργόνα

Στη Σκάλα Σκαμνιάς, στο λιμανάκι πάνω σε ένα βράχο στην άκρια της θάλασσας βρίσκεται κτισμένο το εκκλησάκι της Παναγιάς της Γοργόνας, όπου σε εικόνισμα είναι ζωγραφισμένη η Παναγία με ουρά γοργόνας. Είναι ενοριακός ναός της Σκάλας Σκαμνιάς και η Παναγία που υπήρξε πηγή έμπνευσης σε έργο του μεγάλου λογοτέχνη Στρατή Μυριβήλη.

Εκκλησιαστικά Μουσεία

Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης

Το Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο της ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης ιδρύθηκε το έτος 1978 από το μακαριστό Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο Κλεόμβροτο.

Στις αίθουσες του είναι εκτεθημένα έργα Χριστιανικής και Βυζαντινής τέχνης που χρονολογούνται από τον 13^ο αι., όπως φορητές εικόνες, Ξυλόγλυπτα, Χειρόγραφα, Άμφια, Χρυσοκέντητα, Αντιμήνσια, Μεταβυζαντινή μικροτεχνία και άλλα.

Το Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο βρίσκεται στην πλατεία του Αγίου Θεράποντος. Λειτουργεί από τις 9 π.μ -1 μ.μ καθημερινά πλην Κυριακής.

Εκκλησιαστικό Μουσείο Παναγίας Αγιάσου

Σε δύο μεγάλες αίθουσες του Προσκυνήματος στο περίβολο της εκκλησίας είναι εκτεθεμένα Φορητές εικόνες. Ξυλόγλυπτα. Χειρόγραφα, Άμφια, Ιερά σκεύη, Αντιμήνσια και Αφιερώματα πιστών. Στο τμήμα του λαογραφικού Μουσείου υπάρχει πλούτος από την παράδοση της Αγιάσου και όχι μόνο.

Εκκλησιαστικό Μουσείο Ιεράς Μονής Υψηλού

Σε σύγχρονο χώρο φυλλάσονται τα αρχαιολογικά εκθέματα της μονής που είναι αξιόλογα. Και σε αυτό είναι εκτεθεμένα Φορητές εικόνες, Χειρόγραφα, Άμφια, Ιερά σκεύη, Αντιμήνσια και άλλα.

Εκκλησιαστικό Μουσείο Αγίου Γεωργίου Σκοπέλου

Εντός του περιβόλου του ναού σε σύγχρονη αίθουσα μεγάλων διαστάσεων στεγάζεται το Εκκλησιαστικό Μουσείο. Τα εκθέματα του Μουείου είναι όπως και των προηγούμενων Μουσείων με τη διαφορά ότι σε αυτό υπάρχουν πολλά εκθέματα λαϊκής τέχνης και εργαλείων της ενορίας και όχι μόνον.

Εκκλησιαστικό Μουσείο Αγίου Νικολάου Πλωμαρίου

Και αυτό εντός του περιβόλου του ναού έχει κατά αναλογίαν τα αυτά εκθέματα με τα προηγούμενα Μουσεία.

Εκκλησιαστικό Μουσείο Αγίου Νικολάου Αμπελικού

Και σε αυτό τα εκθέματα είναι ανάλογα των άλλων περισσότερα των οποίων είναι εκθέματα λαογραφικά.

Εκκλησιαστικό Μουσείο ενορίας Ταξιαρχών Ασωμάτου

Πλούσιο και αυτό σε εκθέματα χριστιανικής και λαογραφικής τέχνης. Τα εκθέματα βρίσκονται σε σύγχρονο κτήριο στο περίβολο του ναού.

Πηγή υλικού

Πρωτ. Γρηγορίου Α. Δουμούζη, Γενικού Αρχιερατικού Επιτρόπου Μητροπόλεως Μυτιλήνης, Παλαιοχριστιανικά Βυζαντινά Μνημεία και Προσκυνήματα της Λέσβου.

Επιλογή υλικού 

Αικατερίνη Διαμαντοπούλου

Υπεύθυνη υλικού των Ιστοχώρων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων