«Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος στὴν Ἁγία Γῆ»

Μ.Κ.Ο. «Ρωμηοσύνη»
3ο Διεθνὲς Συνέδριο μὲ θέμα «Κύπρος καὶ Ἅγιοι Τόποι»

Συνεδριακὸ Κέντρο Azia Resort, Πάφος Κύπρου
Κυριακὴ 10 Ὀκτωβρίου 2010

Εισηγητής: Φώτιος Δημητρακόπουλος, Καθηγητὴς τῆς Βυζαντινῆς, Μεταβυζαντινῆς Φιλολογίας καὶ Παλαιογραφίας Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Θέμα: «Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος στὴν Ἁγία Γῆ»

Ο Έγκλειστος Άγιος Νεόφυτος δρα ανάμεσα στα έτη 1134 και 1214 περίπου. Η ζωή και το έργο του Νεοφύτου μας είναι αρκετά γνωστά, μάλιστα τα τελευταία χρόνια η Μονή του εξέδωσε σε πέντε τόμους το έργο του, σε μια ωραία κριτική έκδοση με τη συνεργασία πολλών βυζαντινολόγων και επιστημόνων, που είναι θεμέλιο πλέον για κάθε μελέτη πάνω στο έργο του και διοργάνωσε και ένα Συνέδριο εδώ στην Πάφο με θέμα τη ζωή και το έργο του Νεοφύτου. Οι πληροφορίες για τη ζωή του Αγίου προέρχονται από τον ίδιο, μέσα κυρίως από το έργο του  «Τυπική Διαθήκη», αλλά και από άλλα έργα του, όπως είναι η «Εξαήμερος», η «Θεοσημία», η επιστολή περί της «Θεοσημίας ἀντίγραμμα πρὸς τὸν ἴδιον ἀδελφὸν Χρυσοστομίτην κύριον Ἰωάννην» και από τον πανηγυρικό εις τον Μέγα Ιεράρχη Χρυσόστομο, αλλά θα πρέπει να πούμε ότι μεμονωμένες μνείες υπάρχουν και αλλού.

Ο Νεόφυτος γεννήθηκε στα 1134 στο χωριό Λεύκαρα. Καταγόταν από αγροτική οικογένεια και οι γονείς του ονομάζονταν Αθανάσιος και Ευδοξία. Ο Νεόφυτος τιμούσε ιδιαίτερα τους γονείς του, όπως αναφέρει και στον πανηγυρικό του λόγο στον Άγιο Αλύπιο. Φαίνεται πως η οικογένειά του ήταν θεοσεβής, αφού τόσο ο αδερφός του, Ιωάννης, όσο και η μητέρα του, η Ευδοξία, ασπάστηκαν το Μοναχισμό. Ενώ γίνονταν οι ετοιμασίες για να παντρευτεί όταν έγινε 18 ετών κατά τη συνήθεια της εποχής, όπως λέει ο ίδιος: «λάθρα τῆς πατρικῆς ἑστίας ἀπαναστὰς ὡς τὴν ἐν τῷ Ὄρει τοῦ Κουτσουβέντη  τοῦ Ἱεροῦ Χρυσοστόμου Μονὴ ἐχρώμην τὴν φυγαδείαν». Έγινε Μοναχός λοιπόν 18 χρονών, στα 1152, στη Μονή του Κουτσουβέντη, όπου εκεί έμαθε να διαβάζει και να γράφει, γιατί όπως λέει ο ίδιος στην Τυπική του Διαθήκη: «ἐπεὶ δὲ παρὰ τῶν τεκόντων οὐδεμίαν ἡμέραν εἰς μαθημάτων διατριβὴν ἀπεδόθη ὡς καὶ αὐτὸ μὲν ἁγνοεῖν τὸ πρῶτον στοιχεῖον τῶν γραμμάτων, λοιπόν, παρὰ τοῦ τῆς Μονῆς Ἡγουμένου Μαξίμου καλλιεργεῖν ἐπετράπην τὰς ἀμπέλους». Πέντε χρόνια καλλιεργούσε τα αμπέλια και μετά ο ρηθείς Ηγούμενος τον πήρε από εκεί και τον έβαλε παρεκκλησιάρχη στον Ιερό του θείου Χρυσοστόμου Ναό. Μετά από δύο χρόνια εξέφρασε την επιθυμία να γίνει ερημίτης, αλλά ο Ηγούμενος τον θεωρούσε πολύ νέο. Ήταν ακόμα 27 περίπου χρονών. Στα 1159 ή 1160 πήγε στους Αγίους Τόπους για να βρει ένα γέροντα που θα του επέτρεπε να γίνει ερημίτης. Έξι μήνες μετά, ύστερα από θεϊκό όραμα, απέπλευσε εις την Κύπρον εν τη Ιερά του Ιερού πατρός Χρυσοστόμου Μονή, όπως αναφέρει στην Τυπική του Διαθήκη. Εκεί στην «Τυπική Διαθήκη» διαβάζουμε ότι: «δέκα καὶ ὀκτὼ μὲν ὑπάρχοντα τότε υἱόν. Πρὸ ἑπτὰ γὰρ μηνῶν ἧσαν κυρώσαντες οἱ γονεῖς τὰ εἰωθότα τοῖς γάμοις σύμφωνα καὶ τοὺς ἀρραβώνας κατὰ πόδας δὲ περὶ τοὺς γάμους περισκοποῦντο ἐκεῖνον, κατὰ πόδας καλὸν περιεσκόπου  μηχανὰς φυγαδείας». Και εκεί συνεχίζει ότι, όπως προαναφέραμε, έφυγε λάθρα της πατρικής οικίας προς την Ιερά Μονή του Χρυσοστόμου του Κουτσοβέντη, «ὡς ἀδιοδεύτου ἐκείνου τοῦ χώρου τῶν μελλόντων ἰχνηλατεῖν». Αυτά τα λέει στην Τυπική του Διαθήκη «οἶος δὲ γονεῦσι καὶ γείτοσι καὶ γνωστοῖς γέγονε κοπετὸς καὶ ζήτησις κατὰ πᾶσαν ἐπαρχίαν τῆς νήσου λέγειν οὐκ ἀναγκαῖον. Πῶς δὲ καὶ μετὰ μήνας δυὸ καταλαβόντες εἰς τουπίσω μὲ νέζευξαι καὶ μετὰ πόσης πάλης καὶ μάχης καὶ περινοίας τοὺς γαμηλίους ἐκείνους συμφώνους κατέλυσα χάρτας μακρηγορεῖν οὐκ ἀνέχομαι». Πάμε τώρα στην μετά την κουρά του περίοδο. «Ἡ τῆς γὰρ ἐμῆς ἐρασμίου καταξιωθεὶς ἀποκάρσεως οὐ νυμφικὸς εἶναι κόσμος νυμφίον ἔθελξεν οὕτως, ὡς ἐμὲ σὺν Θεῶ τὴν τῆς μοναχικῆς ἐσθῆτος περιβολήν, τῶν μανίκων γὰρ αὐτοῖὶς τὰ τέρματα κατεφίλουν καὶ τὸν Κύριον ἐδυσώπουν καθαρὰν ἐνιαυτὴν καὶ ἄνομον διατηρῆσαι εἰς τέλος». Και  λέγει σε αυτή τη συνέχεια του εδαφίου ότι πέντε χρόνους διακόνησε στις «καλουμέναις ἀμπέλαις ἐν ταῖς βούπαις» και εκεί σε αυτό το διάστημα των πέντε χρόνων κατάφερε να γνωρίσει τα πρώτα στοιχεία των γραμμάτων και το Ψαλτήριον συν Θεώ αποστηθίσας και μετά από δύο χρόνια να έρθει στο Ναό του Αγίου Χρυσοστόμου ως παρεκκλησιάρχης. «Καὶ ἕτερα δύο ἔτη ἐν τῇ τοιαύτῃ διακονίᾳ προσκαρτερήσας, ἐν νυκτὶ καὶ ἡμέρᾳ παρηνόχλη μὲ φιλήσυχος ἔρως, ὃς μὲ παρενόχλει καὶ ἐν ταῖὶς ἔξω διακονίαις ἐσχολακότα. Εἰργόμην δὲ αὐτοῦ παρὰ τῶν Μονῆς Ἡγουμένων διὰ τὸ τῆς νεότητος ἁπαλόν». Όπως λέγει δηλαδή ο φιλήσυχος έρως διαρκώς τον κατείχε και ήθελε να γίνει ερημίτης, παρακαλούσε τον Ηγούμενο, αλλά αυτός τον απέτρεπε, διότι ήταν πολύ νέος. 

Τώρα ερχόμαστε στην προσκυνηματική του περιδιάβαση στους Αγίους Τόπους: «Τότε λοιπὸν ἀπαναστὰς τῆς Μονῆς, τοὺς Ἁγίους τῶν Ἱεροσολύμων κατέλαβον Τόπους».  Η έκφραση Άγιοι Τόποι συναντάται από τα παλαιότατα χρόνια,  από  την εποχή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Και είναι οι Άγιοι Τόποι των Ιεροσολύμων μαζί «τούτων μὲν προσκυνήσεως χάριν». Οι προσκυνητές, οι οποίοι έρχονται στους Αγίους Τόπους ξεκινούν από τα χρόνια και πριν από το Μέγα Κωνσταντίνο και την Αγία Ελένη, αλλά μετά το διάταγμα των Μεδιολάνων και τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη και μέχρι το 637 που πέφτουν τα Ιεροσόλυμα στους Σαρακηνούς Άραβες είναι πολυπληθείς, αλλά και μετά, και επί Αραβοκρατίας δεν έπαψαν να έρχονται προσκυνητές από τη Δύση και από την Ανατολή στους Αγίους Τόπους, όπως και σήμερα. «Προσκυνήσεως χάριν τούτω δὲ μήπως καὶ ἐν ταῖς ἐρήμοις ἐκείναις περιτύχω ἀνδρὸς ἠσυχίου καὶ ἐρημικοῦ καὶ ἀκολουθήσω αὐτῷ». Ήλπιζε δηλαδή ότι πριν από όλα τα μέρη εκεί στους Αγίους Τόπους θα έβρισκε κάποιον ησύχιον και ερημικόν ασκητή  για να τον ακολουθήσει, να γίνει υποτακτικός του. Από εδώ φαίνεται ότι και στον 12^ο αιώνα, είμαστε στα μέσα του 12^ου αιώνα, οι Άγιοι Τόποι κατείχαν την πρώτη θέση και την πρώτη φήμη ως μέρη όπου εμόναζαν αυστηρότατοι ησύχιοι και ερημικοί άνδρες. «Ὅπου χάριν καὶ τὰ τῆς Τιβεριάδος μέρη διαψηλαφήσας πρῶτον». Πρώτα λοιπόν πηγαίνει στα μέρη της Τιβεριάδος.  Η πορεία του είναι από βορρά προς νότο, πράγμα που σημαίνει ότι πιθανότατα αποβιβάστηκε στην Πτολεμαΐδα στην Άκκρη και για αυτό πήγε πρώτα στα μέρη της Τιβεριάδος «μέχρι καὶ τῆς ἐρήμου ἐν ῇ ὁ Χριστὸς εὐλόγησε τοὺς ἄρτους». Στην έρημο όπου έγινε το γνωστό θαύμα, η ευλόγηση των άρτων. «Τὰ τὲ ὅρια Μαγδαλά, τὸ γνωστὸ μέρος καὶ τὸ Θαβώριον Ὅρος, εἴτα δὲ μετὰ τὴν τοῦ ἁγίου καὶ ζωηφόρου τάφου προσκύνησιν» κατεβαίνει νότια, πάει στα Ιεροσόλυμα και προσκυνεί τον Άγιον και ζωηφόρον τάφο. Κατόπιν την έρημον του Σουκά, νοτιότερα από τα Ιεροσόλυμα, γνωστή και αυτή, του Αγίου Σάββα τον χείμαρρον. Στα μέρη αυτά υπήρχαν μέσα στις σπηλιές ερημίτες και του Χοζεβά τον χείμαρρον, όπου και εκεί υπήρχαν ερημίτες και του Ιορδάνου τα μέρη περινοστήσας. Περιήλθε την έρημον της Ιουδαίας και τα μέρη του Ιορδάνου, όπου και εκεί υπήρχαν και μοναστήρια, αλλά υπήρχαν και σκήτες, υπήρχαν και ερημίτες μέσα στα σπήλαια.

Με την ευλογία του Μακαριωτάτου Πατριάρχου Ιεροσολύμων κ.κ. Θεοφίλου του Γ΄ με την επιμέλειά μου εξεδόθη ένα βιβλίο, με τον τίτλο: «Ο τόπος της βαπτίσεως του Κυρίου εις τον Ιορδάνην ποταμόν» και εκεί φαίνονται όλες οι πληροφορίες από τους προσκυνητές και οι μαρτυρίες που έχουμε για ερημίτες, οι οποίοι εγκαταβίωναν στα σπήλαια της περιοχής του Ιορδάνου ποταμού. «καθάπερ θηρευτὴς τροφῆς μελισσῶν τρώγλας περισκοπῶν». Τρώγλαι είναι έκφραση που δείχνει τον χώρο στον οποίο ασκήτευαν οι συγκεκριμένοι ερημίτες, όπως οι θηρευταί των μελισσών, αυτοί που προσπαθούν να πάρουν τα μελίσσια, αλλά άλλαι ήταν αι βουλαί του υψίστου. «Ἀποτυχῶν τοῦ ἐφετοῦ ὡς εἰκῶς ἐλυπούμην». Δεν βρήκε κάποιον που να μπορεί να ικανοποιεί τις  αναζητήσεις του Αγίου Νεοφύτου. Ήταν μελλούμενο να γυρίσει στην Κύπρο και να παραμείνει στην  Κύπρο και να φτιάξει την εγκλείστρα του. Όσο καιρό έμεινε εκεί, το λέει ο ίδιος, «ἐξαμηναίων δὲ χρόνων ἐκεῖσε διατρίψαντός μου χρηματίζομαι διὰ τινὸς ὄψεως ἐλέει Θεοῦ μὴ ἐν τῇ αὐτῇ ἐρήμῳ ἀλλὰ ἠμετέρῳ τρόπῳ χρῆναι μὲ λαβεῖν». Αυτή η περιοδεία του, το προσκύνημα και η αναζήτησή του στους Αγίους Τόπους κράτησε έξι μήνες. Προφανώς θα πήγε και σε άλλα μέρη, δεν μας λέει περισσότερες πληροφορίες. Μετά από τους Αγίους Τόπους σκόπευε να μεταβεί στο Όρος Λάτρος, όπου είναι απέναντι, κοντά στη Μίλητο, στη Μικρασία, απέναντι από την Πάτμο, αλλά καθώς είχε κατεβεί στην Πάφο να φύγει, τον συνέλαβαν κάποιοι κλέφτες και πήραν όποια χρήματα είχε και έτσι η βουλή του Υψίστου  τον κράτησε εκεί. Πριν πάει στην Πάφο, ξαναγύρισε, «ἀπέπλευσα», λέει, «εἰς τὴν Κύπρον ἐν τῇ Ἱερὰ τοῦ Ἱεροῦ μου πατρὸς Χρυσοστόμου Μονῇ μήπως λέγων εὕρισκον ἐν ταῖς ὑπωρείαις τοῦ αὐτοῦ Ὄρους ὁ περὶ τῆς ἡσυχίας καὶ χρηματισμὸς ἀποβήσεται μοι».

Τελειώνοντας να πούμε ότι εκείνα τα χρόνια στους Αγίους Τόπους ήταν οι Σταυροφόροι από το 1099 έως το 1187 και βασιλιάς των Ιεροσολύμων ήταν ο Βαλδουίνος ο Γ΄. Αυτή η ύπαρξη των Σταυροφόρων εκεί διευκόλυνε πολύ περισσότερο, από την περίοδο που κατείχαν τα εδάφη των Αγίων Τόπων οι Άραβες οι Σαρακηνοί και μάλιστα ήταν και η παρουσία του ισχυροτάτου βασιλιά  Αυτοκράτορος των Ρωμαίων Μανουήλ του Κομνηνού, τον οποίο πολύ αγαπά και εκτιμά ο Άγιος Νεόφυτος και τον αναφέρει ως «φιλευσεβέστατον, εὐλαβέστατον, Κύριον καὶ Βασιλέα Αὐτοκράτορα Μανουὴλ Κομνηνὸν».